تحلیل هزینه تولید و همگرایی استانی کارایی محصولات منتخب زراعی ایران

مصرف مواد غذایی در کشور همواره روند صعودی داشته است و بخش کشاورزی رسالت تامین مواد غذایی و امنیت غذایی را بر عهده دارد. در راستای پاسخگویی به نیازهای جامعه، لازم است که تولید محصولات کشاورزی افزایش یابد. با توجه به محدودیت منابع و اهمیت توسعه پایدار در بخش کشاورزی، استفاده صحیح و بهینه از منابع، اهمیت ویژه ای دارد. آمارهای رسمی، تفاوت زیاد هزینه تولید هر کیلوگرم محصولات کشاورزی در استانهای مختلف را نشان می دهد. لذا؛ در این مطالعه با توجه به مطرح شدن سه فرضیه اصلی، به بررسی و تحلیل، هزینه تولید، چهار محصول زراعی آبی«گندم»، «جو»، «پنبه» و «ذرت » پرداخته شد. برای این منظور، از آمار مربوط به قیمت و مقدار نهاده ها و ستاده ها در یک دوره 10 ساله برای استانهای مختلف، در قالب داده های تابلویی استفاده شد. در ابتدا تحلیلی تطبیقی از پنج روش «داده های آمیخته»، «باتیس و کولی»، «پیت و لی»، «کرن ویل، اسمیت و سیکلس» ،« اثرات تصادفی صحیح گرین» و«روش ناپارامتریک جزئی» در تخمین تابع هزینه هزینه ارائه و با مقایسه و بررسی نتایج حاصل از تخمین تابع هزینه مرزی تصادفی به شیوه های مختلف، برای تحلیل کارایی هزینه، مدل «پیت و لی» انتخاب شد. نتایج این مدل نشان می دهد که در محصول زراعی گندم، قیمت نهاده سم تاثیر معناداری بر هزینه تولید در هکتار ندارد. اجاره زمین و دستمزد نیروی کار از متغیرهای تاثیرگذار بر هزینه تولید در هکتار محصول گندم است. استان خوزستان بالاترین کارایی هزینه و استان یزد کمترین کارایی هزینه تولید را دارد. برای محصول جو، اجاره زمین بیشترین تاثیر و دستمزد نیروی کار کمترین تاثیر بر هزینه تولید مرزی دارد. استان خوزستان بالاترین کارایی هزینه و استان مرکزی، کمترین کارایی هزینه تولید جو را دارد. نتایج حاصل از تخمین تابع هزینه مرزی تصادفی برای محصول ذرت نشان می دهد که از بین متغیرهای مختلف تنها متغیر قیمت نرمال شده زمین و قیمت نرمال شده کودهای شیمیایی، بر هزینه مرزی ذرت موثر است. استان ایلام، بالاترین کارایی هزینه تولید ذرت و استان یزد کمترین کارایی را دارد. نتایج حاصل از تخمین تابع هزینه مرزی تصادفی محصول پنبه نشان می دهدکه در مدل «پیت و لی» به جز نهاده سموم کشاورزی سایر نهاده ها تاثیر معناداری بر هزینه تولید در هر هکتار پنبه دارند. بیشترین تاثیر بر هزینه تولید در هر هکتار پنبه، مربوط به قیمت کود شیمیایی است. استان کرمان بالاترین و استان یزد کمترین کارایی هزینه تولید پنبه را دارد. نتایج حاصل از مطالعه، در هر چهار محصول بررسی شده، همگرایی بتا و سیگما را تایید می کنند. در مورد هر چهار محصول، تاثیر لگاریتم متغیر سطح زیر کشت بر واریانس جزء عدم کارایی و جزء اخلال بررسی شد. این تاثیر بر در هیچکدام از محصولات معنادار نشد؛ یعنی اینکه سطح زیر کشت، تاثیر معناداری بر کارایی هزینه تولید محصولات مورد بررسی، با فرض ثابت بودن مرز کارایی ندارد. در مورد محصول زراعی گندم، نتایج حاصل از جداسازی کارایی تکنیکی و تخصیصی نشان می دهد که عدم کارایی تخصیصی برای بیشتر استانها حدود 2 درصد است و هزینه عدم کارایی تکنیکی بیشتر از هزینه عدم کارایی تخصیصی است. در نهایت سیاستگزاری در راستای افزایش انگیزه و دانش کشاورزان، ارتقای تکنولوژی و استفاده صحیح از مدل های مرزی – تصادفی در اندازه گیری و تحلیل کارایی، پیشنهاد می شود.